کتاب ارزشمند « ده مقاله »

« ده مقاله »

اثر گرانسنگ حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج سید حسن خمینی

 

کتاب ده مقاله به قلم حضرت حجت الاسلام والمسلمین آقای حاج سید حسن خمینی ، کتابی تحقیقی است که مجموعه ای از مباحث فقهی و نظری در باب مسائل گوناگون را در خود دارد.

آیت الله سید محمد موسوی بجنوردی شرحی را در مقدمه این کتاب نگاشته است.ضمنا شایان ذکر است که ایشان ، پدر همسر آقا سید حسن هم هستند.

آیت الله سید محمد موسوی بجنوردی در این شرح آورده است: پس از رنسانس، انسان غربی از منظر نو به جهان نگریسته و به تدریج توانایی آن را یافت که طبیعت را تحت علم و سیطره خویش در آورد. پیشرفت های فزاینده علمی و فنانورانه مایه ای شده تا میان سنت و تجدددگرایی نزاعی سخت درگیرد و این پرسش جدی مطرح شود که ایا این دو با یکدیگر سازگارند یا خیر. اندیشه ورزان غربی، در پاسخ به این پرسش مهم، عدم سازگاری سنت - بویژه دین - و تجدد را اعلام کرده و به سکولار کردن و دین زدایی افراطی در حوزه های حکومت و سیاست و اخلاق و هنر و... پرداختند؛ تا آنجا که این فرایند به بحران فقدان معنا و معنویت در جهان غرب انجامید. دینداری، در جهتی مخالف، به امکان ایجاد سازگاری میان این دو اذغان کرده و حفاظت از سنت را آرمان خویش قرار دادند .ایشان در صدد برآمدند تا با رفع این تعارض، چاره ساز دین زدایی معاصر باشند. دینی که از حق مطلق سرچشمه می گیرد و حامل پیام لایتغیر، باقی و غیر زمانی و آسمانی برای بشر است. در میان ادیان الهی، اسلام جامع ترین دینی است که می تواند کلیه نیازهای مادی و معنوی و فردی و اجتماعی را بر آورد و تنها شریعتی است که می تواند بر پایه تکامل واقعی، حیات و معنویت از دست رفته را مجددا برای بشریت به ارمغان آورد و تمام جوانب زندگی او را در ضمن قواعد و احکام خود بگنجاند. خصوصا آنکه دین اسلام نه از جهی جغرافیایی محدود و مقید به مکان خاصی است و نه از لحاظ زمانی به دوره خاصی تعلق دارد .بنابراین، این دین بزرگ آسمانی گستره کل جهان و جهانیان را در بر می گیرد؛ دارای مقام خاتمیت است و در نتیجه تا قیام قیامت برقرار است . چنین دینی بایست برای پاسخ به رویدادهای سیل آسا و مسائل نوپیدای عصر کنونی- در ارتباطات اجتماعی و فردی که پیوسته روابط تازه، آن را پیچیده تر می کند - تلاش و تکاپو کند تا مسائل نوین را پاسخ گوید. ابن خلدون در مقدمه خود (ص 28 )، تحولات جوامع را اینگونه ترسیم می کند: «احوال جهان و ملت ها و فواید و عقاید آنان به یک صورت و روش ثابت باقی نمی ماند، بلکه با گذشت زمان دگرگون می شود و این دگرگونی همان گونه که در مورد اشخاص و اوقات و شهرها دیده می شود، در همه آفاق بیکران هستی و در همه زمان ها و مکان ها و دولت ها جریان دارد. این سنت الهی است که در میان بندگانش جاری است.«

آیت الله بجنوردی در ادامه آورده است: از این رو، فقهای شیعه در سایه فقه پویای آن که با درون مایه قوی «اجتهاد» تعذیه می شود، درصدد برآمدند تا شکاف بین سنت و تجدد گرایی را پر کنند. ایشان با تمسک به اجتهاد،که اسلام را با زمان هماهنگ و همنوا می سازد، موانع رشد این دین بزرگ الهی را برطرف می کنند.

چرا که با این باورند که مرگ روح اجتهاد، اسلام خلاق و پرشور را به اسلامی ضعیف و غیر هماهنگ با زمان تبدیل می کند. مجتهد، خبره ای است که احکام جدید را از اصول ثابت اسلامی استخراج می کند و با استفاده از نیروی خدادادی اندیشه و تفکر، پرسش های فراوان و نیازهای جامعه را پاسخگو می شود. به بیان دیگر، او در پرتو اصول تعریف شده و شریعت و با پالایش و بازنگری و در نظر گرفتن عرف، مصالح و مفاسد، عدم تعارض آنها با یکدیگر، به حل معضلات مطروحه در جامعه دست می زند و به عنوان نیرویی محرک به کشف ادله احکام اقدام می کند تا نیازهای نسل نو را به شیوه ای معقول از میان منقولات بر آورد و با روشن اندیشی و فهمی نو، متون دینی را بازگوید. به این ترتیب، فقه شیعی توانسته طراوت و پویایی فقه را در طول قرن ها حفظ کند .

وی در این شرح می افزاید: افزون بر اجتهاد که عامل اساسی برای استنباط احکام جدید است، اگر دو عنصر تحول آفرین «زمان و مکان» در اجتهاد دخالت کنند، می توان به حق ادعا کرد که فقه شیعی نه تنها تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است (صحیفه امام ج289:21 ) بلکه ضامن کارآمدی، توانمندی، حفظ اجرا وفهم احکام و قواعد اسلام در روزگار معاصر و هر روزگار دیگری خواهد بود. بدین ترتیب ، سخن از زمان و ماکن در اجتهاد، سخن از جامعیت و جاودانگی احکام دینی و ناپیدایی سنت در روزگار تجدد فراتجدد گرایی است. اندیشه همسازی احکام اسلامی با زمان و مکان، اندیشه ای است که در دوره بیداری اسلامی پدیدار گشته است و بنابر آن به رخدادهایی که در جامعه به وقوع می پیوندد و نیازهای جدیدی را پدید می آورد، پاسخ داده می شود و احکام سازگار با زمانه صادر می گردد. این بدان دلیل است که گرچه اهداف شارع ثابت است، ولی اسباب و روش های تحقق آن متغیر است.

آیت الله بجنوردی در این مقدمه تصریح می کند که: وظیفه مجتهد آن است که زمان و مکان را بخوبی بشناسد و مطابق و همساز با آن احکام جدید را صادر کند. گرچه احتمال دارد که مساله ای درگذشته مطرح شده باشد و برای آن پاسخ نیز ارائه شده باشد، اما آن مساله در دورانی دیگر، پاسخی دیگر و تفسیری دیگر می طلبد که مطابق فهم جامعه مورد نظر باشد، حضرت امام خمینی(س) نیز به دخالت دو عنصر زمان و مکان در صدور فتوا توجه داشتند و این تحول در اندیشه فقهی ایشان نیز مشاهده می شود.تغییر نگرش ایشان، شاهدی گویاست بر این مدعا که لازمه بقای اسلام در دوران های مختلف آن است که به جامعه و فرهنگ و جهان، نیک بنگرد و تحولات آن را مد نظر قرار دهد.
چنان که مشهور است احکام دو گونه اند:

1-         احکام تغییر ناپذیر و ابدی و ورای زمان و مکان که پاسخگوی نیازهای ثابت انسان و اجتهاد ناپذیرند و از آنها با نام «احکام اولیه» یاد می شود - و هیچ مسلمانی حق روی گردانی از آنها را ندارد؛ زیرا در آنها تشریع تکوین با یکدیگر مطابقت می یابند.

2-           احکامی که بنا بر اقتضای مصلحت و ضرورت های زمانی و مکانی و شرایط موجود، متغیر می شوند و پاسخگوی نیازهای متغیر هستند. حرکت این متغیرات بر مدار امور ثابت صورت می پذیرد. تغییر این احکام، به مرور زمان و بر اساس شیوه زندگی و ارتباطات اجتماعی و روابط تازه و پیچیده انسان با پیرامون خود صورت می پذیرد. برای مثال می توان از حکام مغتربین یاد کرد که برای مسلمانانی صادر می شود که در جوامع غربی زندگی می کنند. این احکام بنا بر فرهنگ و اقتضائات جامعه غربی صادر می شود و متفاوت است با حکم کسی که در یکی از کشورهای اسلامی به سر می برد.

بدین ترتیب، فقیه در صدور حکم، باید همه جوانب را مورد ملاحظه قرار دهد؛ متوجه مسائل جدید و مفاهیم جدید باشد و با لحاظ همه جوانب تفسیر جدیدی ارائه دهد و سپس استنباط و اجتهاد کند و در نهایت فتوا بدهد.
گفتنی است، کتاب ده مقاله کتابی تحقیقی است که مجموعه ای از مباحث فقهی و نظری در باب مسائل گوناگون را در خود دارد.

کتاب «ده مقاله» در 395 صفحه با شمارگان 1500 نسخه به بهای 50000 ریال منتشر شده است.